ไขข้อสงสัย ผลข้างเคียงของยาต้านเอชไอวี มีอะไรบ้าง และวิธีการรับมือ

• Facebook
• X
• Line

ยาต้านไวรัสเอชไอวี (Antiretroviral Therapy: ART) ถือเป็นหัวใจสำคัญของการรักษาผู้ติดเชื้อไวรัสเอชไอวีในปัจจุบัน เพราะนอกจากจะช่วยยับยั้งการเพิ่มจำนวนของเชื้อในร่างกายแล้ว ยังช่วยให้ผู้ติดเชื้อมีสุขภาพแข็งแรงและมีคุณภาพชีวิตที่ดีขึ้นอย่างต่อเนื่อง การเริ่มใช้ยาต้านไวรัสโดยเร็วที่สุดหลังทราบผลติดเชื้อจึงเป็นสิ่งสำคัญที่แพทย์ทุกคนแนะนำ เนื่องจากนอกจากจะช่วยปกป้องสุขภาพของผู้ติดเชื้อเองแล้ว ยังเป็นการลดโอกาสในการแพร่กระจายเชื้อไปสู่ผู้อื่นอีกด้วย อย่างไรก็ตาม แม้ยาต้านไวรัสเอชไอวีจะมีประสิทธิภาพสูงและปลอดภัยกว่ายาในยุคก่อนมาก แต่ก็อาจเกิด ผลข้างเคียงของยาต้านเอชไอวี ได้ในบางราย ซึ่งอาจแตกต่างกันไปตามชนิดของยาและสภาพร่างกายของแต่ละคน การรู้เท่าทันและเข้าใจผลข้างเคียงของยาต้านไวรัสจึงเป็นสิ่งจำเป็น เพื่อให้สามารถดูแลตนเองได้อย่างถูกวิธี ไม่หยุดยาเองโดยพลการ และรับมือได้อย่างมั่นใจหากเกิดอาการไม่พึงประสงค์ขึ้น ในบทความนี้ เราจะมาไขข้อสงสัยเกี่ยวกับ ผลข้างเคียงของยาต้านไวรัสเอชไอวีที่พบบ่อย รวมถึง วิธีการรับมือและดูแลตนเอง เพื่อให้ผู้ใช้ยาทุกคนสามารถใช้ชีวิตได้อย่างมั่นใจและมีสุขภาพดีในระยะยาว

สารบัญ

1. ยาต้านไวรัส คืออะไร
2. ยาต้านไวรัสเอชไอวีมีกี่กลุ่ม?
   • NRTIs
   • NNRTIs
   • PIs
   • INSTIs
   • Entry/Fusion/Attachment Inhibitors
   • Capsid Inhibitor
3. ผลข้างเคียงของยาต้านเอชไอวี แต่ละชนิดเป็นแบบไหน?
4. เคล็ดลับรับมือผลข้างเคียงของยารักษาเอชไอวี
5. สรุปผลข้างเคียงเพื่อให้เข้าใจการรักษา HIV

ยาต้านไวรัส HIV คืออะไร

ยาต้านไวรัสเอชไอวี คือยาที่ออกฤทธิ์ยับยั้งวงจรการแบ่งตัวของไวรัสในร่างกาย ทำให้เชื้อไม่สามารถทำลายเม็ดเลือดขาวชนิด CD4 ได้ เมื่อรับประทานต่อเนื่องทุกวันตามแพทย์สั่ง จะทำให้ปริมาณเชื้อ (Viral Load) ลดลงจนไม่สามารถตรวจพบได้ หรือที่เรียกว่า “U=U” (Undetectable = Untransmittable) ซึ่งหมายถึง “ตรวจไม่พบเชื้อ ก็ไม่แพร่เชื้อ” ยาต้านไวรัสไม่ได้ช่วยกำจัดเชื้อออกจากร่างกาย แต่ช่วยควบคุมให้ผู้ติดเชื้อสามารถมีชีวิตที่ปกติ สุขภาพดี และป้องกันไม่ให้เกิดโรคแทรกซ้อนในระยะยาว

ยาต้านไวรัสเอชไอวี มีกี่กลุ่ม?

ในปัจจุบัน ยาต้านไวรัสเอชไอวี (Antiretroviral Drugs: ARVs) มีหลายกลุ่มที่ออกฤทธิ์ยับยั้งไวรัสในแต่ละขั้นตอนของการเพิ่มจำนวนเชื้อในร่างกาย โดยแนวทางการรักษาปี 2024–2025 ได้พัฒนาให้มียาออกฤทธิ์ยาว ปลอดภัย และผลข้างเคียงน้อยลงกว่ายุคก่อนมาก ยาต้านไวรัสเอชไอวีหลัก ๆ ที่ใช้ในปัจจุบันแบ่งได้เป็น 6 กลุ่มสำคัญ ดังนี้

1. Nucleoside/Nucleotide Reverse Transcriptase Inhibitors (NRTIs)

กลุ่มยาที่เป็นพื้นฐานของเกือบทุกสูตรยา ออกฤทธิ์ยับยั้งการสร้าง DNA ของไวรัสในขั้นตอนแรกของการจำลองตัว ทำให้เชื้อเอชไอวีไม่สามารถเพิ่มจำนวนได้

ตัวอย่างยาที่ใช้บ่อยในปัจจุบัน:

• Tenofovir disoproxil fumarate (TDF)
• Tenofovir alafenamide (TAF)
• Emtricitabine (FTC)
• Lamivudine (3TC)
• Abacavir (ABC) (ใช้เฉพาะผู้ที่ตรวจ HLA-B57:01 แล้วไม่พบยีนแพ้ยา)*

หมายเหตุ: ยารุ่นเก่าอย่าง Didanosine (ddI), Stavudine (d4T), Zidovudine (AZT) และ Zalcitabine (ddC) ไม่ค่อยใช้แล้วในปัจจุบัน เนื่องจากผลข้างเคียงสูง

2. Non-Nucleoside Reverse Transcriptase Inhibitors (NNRTIs)

ยากลุ่มนี้ออกฤทธิ์ที่เอนไซม์ตัวเดียวกับ NRTIs แต่ทำงานคนละตำแหน่ง เพื่อยับยั้งไม่ให้ไวรัสคัดลอก RNA เป็น DNA

ตัวอย่างยาที่นิยมใช้:

• Doravirine (DOR) – ยารุ่นใหม่ที่ผลข้างเคียงต่ำ
• Rilpivirine (RPV) – ใช้ได้ดีในผู้ที่มีระดับไวรัสต่ำ (VL < 100,000 copies/mL)

ยารุ่นเก่าอย่าง Efavirenz (EFV), Nevirapine (NVP), Delavirdine (DLV) และ Etravirine (ETR) ถูกลดบทบาทลงเนื่องจากผลข้างเคียงทางระบบประสาทและตับ

3. Protease Inhibitors (PIs)

ยากลุ่มนี้ยับยั้งเอนไซม์โปรตีเอสที่ไวรัสใช้สร้างโปรตีนใหม่ ทำให้ไวรัสที่ถูกสร้างขึ้นไม่สมบูรณ์และไม่สามารถติดเชื้อได้

ตัวอย่างยาที่ใช้ในปัจจุบัน:

• Darunavir/ritonavir (DRV/r) หรือ Darunavir/cobicistat (DRV/c)
• Atazanavir/cobicistat (ATV/c) (ใช้ในบางกรณี)

ปัจจุบันยากลุ่มนี้มักใช้ในผู้ที่มีภาวะดื้อยา หรือเมื่อไม่สามารถใช้สูตรที่มี Integrase inhibitor ได้

4. Integrase Strand Transfer Inhibitors (INSTIs)

เป็นกลุ่มยาที่ “ทันสมัยที่สุด” และใช้เป็น สูตรหลักในการรักษาปัจจุบัน เพราะมีประสิทธิภาพสูง ผลข้างเคียงต่ำ และเชื้อดื้อยาช้า ออกฤทธิ์ยับยั้งเอนไซม์ Integrase ซึ่งไวรัสใช้ในการนำ DNA ของตนไปผสานกับ DNA ของมนุษย์

ตัวอย่างยาที่ใช้บ่อย:

• Bictegravir (BIC)
• Dolutegravir (DTG)
• Raltegravir (RAL)
• (Elvitegravir (EVG) ยังมีใช้ในบางสูตรผสม แต่ไม่ใช่ตัวเลือกหลักแล้ว)

5. Entry/Fusion/Attachment Inhibitors

เป็นยากลุ่มที่ออกฤทธิ์ “ก่อนไวรัสเข้าสู่เซลล์มนุษย์” ช่วยป้องกันไม่ให้เชื้อสามารถเกาะและหลอมรวมกับผนังเซลล์ได้

ตัวอย่างยาในกลุ่มนี้:

• Maraviroc (MVC) – ต้านตัวรับ CCR5 ที่ไวรัสใช้ในการเข้าสู่เซลล์
• Enfuvirtide (ENF/T-20) – ยาฉีดที่ยับยั้งการหลอมรวมของไวรัสกับเซลล์
• Fostemsavir (FTR) – ยากลุ่ม attachment inhibitor สำหรับผู้ดื้อยาหลายกลุ่ม
• Ibalizumab (IBA) – ยาฉีดชนิดโมโนโคลนอลแอนติบอดี (ใช้ในรายที่รักษายาก)

6. Capsid Inhibitor (ยาออกฤทธิ์ยาวรุ่นใหม่)

เป็นกลุ่มยานวัตกรรมล่าสุดที่ออกฤทธิ์ต่อ “เปลือกหุ้มไวรัส (capsid)” ทำให้ไวรัสไม่สามารถจำลองตัวได้ ตัวแทนยากลุ่มนี้คือ Lenacapavir (LNP) ซึ่งสามารถ ฉีดเพียงปีละ 2 ครั้ง (ทุก 6 เดือน)

จุดเด่นของ Lenacapavir:

• ใช้รักษาผู้ติดเชื้อที่ดื้อยาหลายกลุ่ม
• ในปี 2025 ได้รับการอนุมัติจากองค์การอาหารและยาสหรัฐฯ (FDA) ให้ใช้เป็นยา PrEP ฉีดทุก 6 เดือน ภายใต้ชื่อทางการค้า Yeztugo®

ผลข้างเคียงของยาต้านเอชไอวี แต่ละชนิดเป็นแบบไหน?

อาการส่วนใหญ่ถ้าเป็นระดับเล็กน้อยมักดีขึ้นเองใน 1-4 สัปดาห์แรก ห้ามหยุดยาเอง ควรแจ้งแพทย์ทุกครั้งเพื่อพิจารณาปรับหรือสลับสูตร

กลุ่ม NRTIs (ยาพื้นฐานของเกือบทุกสูตร)

แนวทางปัจจุบันยังยืนยันบทบาท NRTIs คู่กับ INSTIs เป็นสูตรเริ่มต้นหลัก เช่น BIC/FTC/TAF หรือ DTG + (TDF/FTC หรือ TAF/FTC)

กลุ่ม INSTIs (แกนหลักของสูตรยุคปัจจุบัน)

BIC (Bictegravir) / DTG (Dolutegravir)

• ผลข้างเคียง: นอนไม่หลับ/เวียนศีรษะช่วงแรก, น้ำหนักอาจเพิ่มเล็กน้อย
• จุดเด่น: ออกฤทธิ์แรง กดไวรัสเร็ว ผลข้างเคียงต่ำ เหมาะเป็นสูตรแรกเริ่มส่วนใหญ่

RAL (Raltegravir)

• ผลข้างเคียง: คลื่นไส้ ปวดศีรษะ ผื่น (พบน้อย)
• ใช้เป็นทางเลือกเมื่อไม่เหมาะกับ BIC/DTG

แนวทาง DHHS/IAS-USA ปีล่าสุดยังจัด INSTI-based regimen เป็น first-line สำหรับผู้ใหญ่ส่วนใหญ่

ผลข้างเคียงของยาต้านเอชไอวี กลุ่ม NNRTIs (ใช้เฉพาะเจาะจงมากขึ้น)

DOR (Doravirine)

• ผลข้างเคียง: ปวดศีรษะ คลื่นไส้ นอนไม่หลับเล็กน้อย—โดยรวมทนยาได้ดี

RPV (Rilpivirine)

• ผลข้างเคียง: ปวดศีรษะ นอนไม่หลับ อารมณ์ซึมเศร้าในบางราย
• ข้อจำกัดสำคัญ: ใช้เริ่มต้นได้เฉพาะผู้ที่ Viral Load < 100,000 copies/mL และ CD4 > 200 เซลล์/มม.³ เท่านั้น (เพื่อเลี่ยงล้มเหลวในการรักษา)

NNRTIs รุ่นเก่าอย่าง EFV, NVP ถูกลดบทบาทจากผลข้างเคียงระบบประสาทหรือตับ และการดื้อยา

กลุ่ม PIs (Protease Inhibitors)

DRV/r หรือ DRV/c (Darunavir/ritonavir หรือ Darunavir/cobicistat)

• ผลข้างเคียง: ท้องเสีย คลื่นไส้, ไตรกลีเซอไรด์/คอเลสเตอรอล/น้ำตาลในเลือดอาจสูง
• ใช้เมื่อมีประวัติดื้อยา หรือใช้ INSTI ไม่ได้

ATV/c (Atazanavir/cobicistat) (ใช้เฉพาะบางกรณี)

• ผลข้างเคียง: ตัวเหลืองตาเหลืองจาก unconjugated bilirubin สูง, อาการทางทางเดินอาหาร

ผลข้างเคียงของยาต้านเอชไอวี กลุ่มยาก่อน-เข้าเซลล์/ยับยั้งการเกาะ/ยาหลังเกาะ

Maraviroc (MVC) – ต้านตัวรับ CCR5

• ผลข้างเคียง: ปวดท้อง เวียนศีรษะ ไอ ผื่น มีไข้เล็กน้อย

Fostemsavir (FTR) – Attachment inhibitor

• ผลข้างเคียง: คลื่นไส้ ปวดท้อง ปวดศีรษะ

Ibalizumab (IBA) – Monoclonal antibody (post-attachment)

• ผลข้างเคียง: ผื่น ท้องเสีย เวียนศีรษะ (ให้ในรายที่ดื้อยาหลายกลุ่ม)

Enfuvirtide (ENF/T-20) – Fusion inhibitor (ยาฉีดใต้ผิว)

• ผลข้างเคียง: ปวด/บวม/คันบริเวณฉีด

ผลข้างเคียงของยาต้านเอชไอวี ที่ออกฤทธิ์ยาวรุ่นใหม่

Cabotegravir + Rilpivirine (Long-acting สำหรับ “การรักษา”)

• ใช้ฉีดทุก 1–2 เดือนในผู้ที่กดไวรัสได้ดีแล้ว
• ผลข้างเคียง: ปวด/ก้อนบริเวณฉีด ปวดศีรษะ คลื่นไส้ (มักไม่รุนแรง)

Lenacapavir (Capsid inhibitor)

• ใช้รักษาผู้ดื้อยาหลายกลุ่ม และใน ปี 2025 ได้รับอนุมัติ “PrEP ฉีดทุก 6 เดือน” (ชื่อการค้า Yeztugo® ในสหรัฐฯ)
• ผลข้างเคียง: ปฏิกิริยาบริเวณฉีด ปวดศีรษะ คลื่นไส้ (โดยรวมทนได้ดี)

เคล็ดลับรับมือ

• อย่าหยุดยาเอง และนัดติดตามตามแพทย์สั่งเสมอ
• อาการเล็กน้อยช่วงเริ่มยา (เวียนศีรษะ/นอนไม่หลับ/คลื่นไส้) มักดีขึ้นใน 1-4 สัปดาห์
• แจ้งแพทย์ทันทีถ้ามี ผื่นทั้งตัว หายใจลำบาก ตาเหลืองตัวเหลือง ปวดท้องรุนแรง
• ตรวจเลือดติดตาม การทำงานของไต/ตับ, ไขมัน, น้ำตาล, น้ำหนักตัว เป็นระยะ

อ่านบทความอื่น ๆ ที่น่าสนใจเพิ่มเติม

• ความก้าวหน้าในการรักษา HIV ความหวังใหม่ในการกำจัดไวรัส
• ไขข้อสงสัย โรคฉวยโอกาส ในผู้ติดเชื้อ HIV คืออะไร อาการ และการรักษา

ผลข้างเคียงของยาต้านเอชไอวี ในแต่ระยะ

ยาต้านไวรัสเอชไอวี ในปัจจุบันมีประสิทธิภาพสูง ปลอดภัยขึ้นมาก และผลข้างเคียงรุนแรงพบได้น้อยกว่ายุคก่อนมาก อย่างไรก็ตาม อาการไม่พึงประสงค์บางอย่างยังอาจเกิดขึ้นได้ โดยแบ่งเป็น 2 ระยะหลัก ได้แก่

ผลข้างเคียงระยะสั้น (ช่วงเริ่มใช้ยา 1–4 สัปดาห์แรก)

อาการมักไม่รุนแรงและหายได้เองเมื่อร่างกายปรับตัว เช่น

• คลื่นไส้ อาเจียน ท้องเสีย
• เวียนศีรษะ มึนงง นอนไม่หลับ
• ปวดศีรษะ ผื่นเล็กน้อย
• ฝันแปลกหรืออารมณ์แปรปรวน (พบได้ในบางราย)

วิธีรับมือ: ดื่มน้ำมาก ๆ รับประทานอาหารเบา ๆ พักผ่อนเพียงพอ และอย่าหยุดยาเอง หากอาการรบกวนมากควรแจ้งแพทย์เพื่อพิจารณาปรับสูตรยา

ผลข้างเคียงระยะยาว (เกิดหลังใช้ยานานหลายเดือนหรือหลายปี)

พบได้น้อยแต่ควรเฝ้าระวัง เช่น

• ผลต่อไตและกระดูก → มักพบในยากลุ่ม TDF
• น้ำหนักเพิ่ม / ไขมันสูง → พบใน TAF และ INSTIs (DTG, BIC)
• ภาวะตับอักเสบ → ต้องระวังในผู้ที่มีโรคตับหรือใช้ยา NNRTIs บางชนิด
• แพ้ยารุนแรง (Hypersensitivity) → โดยเฉพาะ Abacavir (ABC) ต้องตรวจ HLA-B57:01* ก่อนเริ่มยา
• ตัวเหลือง ตาเหลือง → พบใน Atazanavir (ATV)
• ระดับน้ำตาลในเลือดสูงหรือไขมันสูง → พบในยากลุ่ม Protease inhibitors เช่น DRV/r

ผลข้างเคียงที่รุนแรง (พบไม่บ่อย แต่ต้องรีบพบแพทย์)

• ผื่นทั้งตัว / หายใจลำบาก / ปากบวม → อาจเป็นภาวะแพ้ยารุนแรง
• ตัวเหลือง ตาเหลือง ปวดท้องมาก → สงสัยตับอักเสบ
• ปวดกล้ามเนื้อรุนแรง / อ่อนแรงเฉียบพลัน
• มีไข้สูง หรือคลื่นไส้อาเจียนต่อเนื่อง

บทสรุป ผลข้างเคียงของยาต้านเอชไอวี

แม้ยาต้านไวรัสเอชไอวีจะเป็นยาที่ต้องใช้ต่อเนื่องตลอดชีวิต แต่ในปัจจุบันวิวัฒนาการทางการแพทย์ได้พัฒนาให้ยามีความปลอดภัยมากขึ้น ผลข้างเคียงรุนแรงพบได้น้อย และสามารถปรับสูตรยาให้เหมาะกับผู้ป่วยแต่ละคนได้อย่างมีประสิทธิภาพ การทำความเข้าใจเกี่ยวกับผลข้างเคียงของยาและการสังเกตอาการของตนเองอย่างใกล้ชิดจึงเป็นสิ่งสำคัญ เพราะจะช่วยให้ผู้ติดเชื้อสามารถรับมือได้อย่างถูกวิธี ไม่ต้องกังวลเกินจำเป็น และรักษาได้อย่างต่อเนื่องโดยไม่หยุดยาเอง

สิ่งที่สำคัญที่สุดคือ การสื่อสารอย่างเปิดใจกับแพทย์หรือเภสัชกร ทุกครั้งที่มีอาการผิดปกติ เพื่อให้ได้รับคำแนะนำและแนวทางปรับยาที่เหมาะสมที่สุด การรักษาด้วยยาต้านไวรัสในปัจจุบันไม่เพียงช่วยควบคุมไวรัสให้ “ตรวจไม่พบ” (Undetectable) แต่ยังช่วยให้ผู้ติดเชื้อสามารถใช้ชีวิตได้อย่างแข็งแรง ยืนยาว และมีคุณภาพชีวิตไม่ต่างจากคนทั่วไป หากดูแลตนเองอย่างถูกต้องและสม่ำเสมอ

“ยาต้านไวรัสอาจมีผลข้างเคียงบ้าง
แต่การได้รับการรักษาอย่างต่อเนื่อง
คือก้าวสำคัญของการมีชีวิตที่มั่นคง
ปลอดภัย และมีความหวังในทุกวัน”

อ้างอิงข้อมูลจาก:

• ผลข้างเคียงของยา และความสม่ำเสมอในการรับประทานยาของผู้ติดเชื้อเอชไอวี
• การรักษาด้วยยาต้านไวรัสสำหรับการติดเชื้อไวรัสเอชไอวี (HIV)
• ยาต้านทางเลือกใหม่ของการรักษาผู้ติดเชื้อเอชไอวี